Α΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ

Α’ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (στ. 437-575)

1^η ΣΚΗΝΗ ( στιχ. 437-494 )- Κατά ποσόν επικά-διαλογικά

Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο Μενέλαος;

- Γενεαλογικό δέντρο+ αυτοσυστήνεται  (Τάνταλος/Διώνη→ Πέλοπας/Ιπποδάμεια →Άτρέας/Αερόπη→ Μενέλαος και Αγαμέμνονας)

- Κατορθώματα στο παρελθόν (τάση οικειοποίησης σημαντικών γεγονότων)

- Τωρινά βάσανα (ναυαγός σε άγνωστη χώρα, χωρίς καράβι, με λίγους συντρόφους σε άθλια κατάσταση και την Ελένη-είδωλο κρυμμένη σε σπηλιά)

Όλα τα παραπάνω είναι χαρακτηριστικά ενός Προλόγου (σαν 2^ος πρόλογος).

Σε τι εξυπηρετεί αυτή η πρώτη σκηνή που μοιάζει σαν δεύτερο πρόλογο;

-Εισάγεται το δεύτερο βασικό πρόσωπο της ιστορίας και ενημερωνόμαστε για όλα όσα του έχουν συμβεί στο παρελθόν(καλύπτεται το κενό της υπόθεσης).

- Μας επιβεβαιώνει ότι ο Μενέλαος ζει, δημιουργώντας έντονη αντίθεση με την προηγούμενη σκηνή και γενικά την ψυχολογία της Ελένης.

-Δικαιολογεί την παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο (και στη σκηνή με βάση τους σκηνοθετικούς κανόνες της τραγωδίας)

- Προετοιμάζει την επικείμενη αναγνώριση του ζευγαριού.

Ομοιότητες/Διαφορές με την προλογική ρήση της Ελένης.

Ομοιότητες

-Αναφέρουν κάποιες πληροφορίες με την ίδια σειρά: στοιχεία ταυτότητας-περιπέτειες στο παρελθόν-βάσανα στο παρόν.

-Νιώθουν δυστυχισμένοι, απογοητευμένοι και απαισιόδοξοι.

Διαφορές

-Η Ελένη μας δίνει πρώτα πληροφορίες για τον τόπο στον οποίο βρίσκεται, ενώ ο Μενέλαος αγνοεί σε ποια χώρα έχει ναυαγήσει.

-Η Ελένη βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόγνωση καθώς σκέφτεται να βάλει τέλος στη ζωή της, ενώ ο Μενέλαος απλά εύχεται να μην είχε γεννηθεί.

Γιατί ο ποιητής τον παρουσιάζει ρακένδυτο;

α) για να δημιουργήσει ρεαλιστική παρουσία ναυαγού, β) για να μην τον αναγνωρίσουν παράκαιρα, γ) για να τονίσει την τραγικότητά του, δ) για να τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στα φαινόμενα και την ουσία ε)αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του Ευριπίδη να απομυθοποιεί τους ήρωες (κάτι που σίγουρα ξενίζει και προκαλεί αντιδράσεις στο συντηρητικό κοινό της εποχής του).

 Η προσωπικότητα και η ψυχολογία του Μενέλαου

Πέρασε πολλά και είναι έμπειρος. Ξέρει ότι είχε σημαντικό ρόλο στην εκστρατεία (αλλά και τάση οικειοποίησης της) και δεν διστάζει να ρίξει ευθύνες και στη σύζυγό του. Είναι αξιοπρεπής και ντρέπεται που κατάντησε έτσι. Πάνω από όλα νοιάζεται για τους συντρόφους του (όπως ο Οδυσσέας). Αρχικά είναι απογοητευμένος από τη ζωή του, μετά είναι περήφανος που είναι ξακουστός. Ντρέπεται και είναι δυστυχισμένος για την κατάντια του και νιώθει οδύνη για τους συντρόφους του. Αγνοεί την αλήθεια, βρίσκεται σε μεγάλη πλάνη (στ.470).  Είναι δηλαδή στην ίδια συναισθηματική και τραγική κατάσταση με την Ελένη, για διαφορετικούς λόγους.

Αντιθέσεις στην 1^η σκηνή

- λαμπρότητα-αθλιότητα Μενέλαου (είναι-φαίνεσθαι)-μεταστροφή της τύχης 

- Έλληνες που γύρισαν στην πατρίδα και αυτοί που δεν γύρισαν όπως ο Μενέλαος,    

 - πλούτος της Αιγύπτου-καταστροφή της Τροίας.

- Ελένη ομοίωμα στη σπηλιά- πραγματική μέσα στο παλάτι(είναι-φαίνεσθαι) 

Απόψεις Ευριπίδη (διάνοια)

- Η ζωή είναι γεμάτη με μεταστροφές της τύχης

- Αντιπολεμικό μήνυμα: Ο Ευριπίδης υπογραμμίζει τις συνέπειες του πολέμου και μέσα από την αθλιότητα του Μενέλαου (όπως Τεύκρος και γενικά Έλληνες-Τρώες)

- Ο ευτυχισμένος όταν κακοπάθει βρίσκεται αισθάνεται μεγαλύτερη δυστυχία

- Οι φτωχοί- ακόμα και αν θέλουν –δεν μπορούν να βοηθήσουν

Σκηνοθετικές οδηγίες (όψις)

- Ρούχα κουρέλια, θριγκοί παλατιού- πυλώνας

Σύγκριση Μενέλαου- Τεύκρου

Ομοιότητες: Πολέμησαν στην Τροία, την κούρσεψαν, οικειοποιούνται τη νίκη,βίωσαν τις συνέπειες του πολέμου, βρίσκονται και οι δύο στην Αίγυπτο και μακριά από την πατρίδα.

Διαφορές: Ο Τεύκρος σκόπιμα στην Αίγυπτο(όχι ναυαγός), με όπλα/ενδυμασία

2^η ΣΚΗΝΗ ( στιχ. 495-541 )

1)ΓΕΝΙΚΑ

Είναι μια σκηνή δράσης με έντονη και απειλητική κίνηση. Αυτό είναι σπάνιο στην τραγωδία, όπου η κίνηση συνήθως είναι εσωτερική. Πρόκειται για καινοτομία του Ευριπίδη, που τον φέρνει κοντά στο σύγχρονο θέατρο. Ακόμα πολλοί υποστηρίζουν πως είναι κωμική σκηνή (η βίαιη αποπομπή από θυρωρό είναι συνήθης στην κωμωδία) και λόγω της αντίδρασης του Μενελάου που κλαίει.

2) Γιατί μια γερόντισσα παίζει το ρόλο του θυρωρού και όχι ένα φρουρός;

α) γιατί αν ήταν φρουρός μπορεί η σκηνή να εξελισσόταν σε βίαιη σύγκρουση και σίγουρα ο φρουρός δε θα έδινε πληροφορίες, β) η στάση του Μενέλαου απέναντι στην γριά δείχνει το ήθος και την ανωτερότητα των Ελλήνων, γ) η αποπομπή του Μενέλαου από ένα γηραιό γυναικείο πρόσωπο τονίζει την τραγικότητα του και την αλλαγή της τύχης του.

3) Ρόλος Γερόντισσας

Η Γερόντισσα είναι ένα δευτερεύον πρόσωπο. Τα δευτερεύοντα πρόσωπα εμφανίζονται μόνο με την ιδιότητά τους και είναι συνήθως : αγγελιοφόροι, θυρωροί, βοσκοί, στρατιώτες, υπηρέτες και γενικά κατώτερης τάξης. Φέρονται ανάλογα με την ταπεινή καταγωγή τους και την έλλειψη παιδείας τους. Ο ρόλος τους είναι πάντα λειτουργικός, προωθούν την εξέλιξη μεταφέροντας σημαντικές ειδήσεις. Οι απλοϊκοί άνθρωποι, επειδή δεν γνωρίζουν πολλά, δεν έχουν τη δυνατότητα να αξιολογούν τα γεγονότα, μεταφέρουν πιστά αυτά που συμβαίνουν και εκτελούν τις εντολές που έχουν πάρει.

4) Η συμπεριφορά της Γερόντισσας.

 Αυτά που καθορίζουν τη συμπεριφορά τους είναι η εντολή που έχει πάρει από τον αφέντη της, ο φόβος που τη διακατέχει και η αγάπη της προς τους Έλληνες. Έτσι, απλοϊκή και υποταγμένη στις εντολές, φέρεται ωστόσο σκληρά κι ανάλγητα στο Μενέλαο, όπως κάνει κάθε απλός άνθρωπος που του έδωσαν μια εξουσία ( «βρες άλλο σπίτι να πας», «πήγαινε στους φίλους σου να κλάψεις», «δεν είσαι ο μόνος που δυστυχεί»). Δεν τιμά το θεσμό της φιλοξενίας, όπως οι Έλληνες. Κατά βάθος βέβαια έχει ευαισθησίες και αδυναμίες και κάνει παραχωρήσεις.

5) Ο Μενέλαος

Το αντιηρωικό στοιχείο του κορυφώνεται εδώ. Το κύρος του ισοπεδώνεται και εξευτελίζεται από μια άξεστη γριά, μετατρέπεται σε ένα ασήμαντο ανθρωπάκι, που χωρίς να αντιδρά, ξεσπά σε κλάματα (τραγικότητα-έλεο). Ωστόσο διατηρεί τις αξίες, τις αρχές του και τον πολιτισμό του (τους ναυαγούς κανείς δεν τους πειράζει). Δεν συμπεριφέρεται άσχημα, αν και μπορεί.

6) Λειτουργικός ρόλος σκηνής με Γερόντισσα

- Υπογραμμίζεται η τραγικότητα του Μενέλαου και η μεταστροφή της τύχης του από το ένδοξο παρελθόν στο ταπεινό παρόν. (ανάγκη η πιο μεγάλη δύναμη)

- Διαφαίνεται η αντίθεση δυο πολιτισμών και η ανωτερότητα του ελληνικού.

- Δίνονται σημαντικές πληροφορίες που επιταχύνουν τη δράση-πλοκή

(Μια Ελένη βρίσκεται μέσα στο παλάτι, ο Θεοκλύμενος μισεί τους Έλληνες)

7) Σκηνοθετικές οδηγίες (όψις)

- θύρα, παλάτι, μνήμα Πρωτέα, Νείλος, « μη σπρώχνεις ντε, το χέρι μη μου σφίγγεις»

3^η ΣΚΗΝΗ( στιχ. 542-575 )

ΔΟΜΗ

1^η ενότητα (στ. 542-558): Αξιολόγηση πληροφοριών της Γερόντισσας

2^η ενότητα (στ. 558-570): Οι αποφάσεις του Μενέλαου

3^η ενότητα ( στ. 571-575): Η δύναμη της ανάγκης

1) Ο συλλογισμός του Μενέλαου

Ο Μενέλαος έχει ένα δεδομένο: την Ελένη που έφερε από την Τροία. Η Γερόντισσα του παρουσίασε ένα άλλο δεδομένο : μια Ελένη στο παλάτι. Το πρώτο λογικοφανές συμπέρασμα είναι η συνωνυμία. Το συμπέρασμα όμως αυτό εύκολα ανατρέπεται. Πώς είναι δυνατόν να ταυτίζονται όλα τα γνωρίσματα; Σ’ αυτό το σημείο η σκέψη του Μενέλαου εγκλωβίζεται και αδρανοποιείται. Έτσι ανατρέπει αυθαίρετα το πρώτο του συμπέρασμα και διατυπώνει το αντίθετο χωρίς καμία ένδειξη. Επομένως δεν πρέπει – καταλήγει ο Μενέλαος – να ασχολείται μ’ αυτό αλλά με το πρόβλημα της επιβίωσής του.

2) Το ήθος του Μενέλαου

Παρωδία τραγικού ήρωα. Αφελής στους συλλογισμούς του, απλοϊκός, προσηλωμένος στις βιοτικές ανάγκες. Η προσωπικότητα του Μενέλαου σ’ αυτή τη σκηνή είναι μια μεγάλη αντίφαση. Από τη μια κομπάζει για το ξακουστό του όνομα και την ανδρεία του και από την άλλη λειτουργεί ως θρασύδειλος και κουτοπόνηρος.

   Βέβαια, μπορεί να είναι αφελής, ίσως ανόητος και γελοίος, αλλά αποτελεί πρότυπο καθημερινού ανθρώπου, που κοιτά να επιβιώσει . Έτσι παρόλο που δεν είναι κλασικός τραγικός ήρωας, δεν είναι και καθαρά κωμικός, που προκαλεί γέλιο.

3) Στοιχεία που δείχνουν την κωμικοτραγική θέση του Μενέλαου.

Ο Ευριπίδης συνήθιζε να κατεβάζει τους ήρωες από το βάθρο των επών και να τους εμφανίζει με ρεαλιστικό τρόπο ως κοινούς καθημερινούς ανθρώπους.

- καραβοτσακισμένος ναυαγός, με κουρέλια

- ζητιανεύει για τα αναγκαία

- αποπέμπεται βίαια (σχεδόν κωμικά) από μια γερόντισσα-υπηρέτρια,

- δακρύζει-κλαίει αναλογιζόμενος το περασμένο μεγαλείο.

-  κάνει απλοϊκές και επιπόλαιες σκέψεις (σχεδόν ανόητες και παράλογες)

- παρουσιάζεται δειλός και έτοιμος να το βάλει στα πόδια μπροστά στο Θεοκλύμενο

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ

1^Η ΣΚΗΝΗ

1. Ποιους προγόνους αναφέρει ο Μενέλαος και τι ευχή διατυπώνει;

2. Γιατί καυχιέται ο Μενέλαος;

3. Ποιες είναι οι περιπέτειες του και ποια τα τωρινά βάσανα;

4. Είναι μόνος του ο Μενέλαος στην Αίγυπτο; Γνωρίζει πού βρίσκεται;

5. Τι τον έφερε στην είσοδο του παλατιού;

6. Να σχολιάσετε με συντομία τους στίχους 474-476.

7. Είναι ο Μενέλαος τραγικό πρόσωπο που προκαλεί τον έλεο;

8. Να κάνετε μια σύγκριση ανάμεσα στο Μενέλαο και τον Τεύκρο.

2^η ΣΚΗΝΗ

1. Γιατί χτυπάει ο Μενέλαος τη θύρα του παλατιού και ποιος του ανοίγει;

2. Πώς συμπεριφέρεται η Γερόντισσα στο Μενέλαο και με ποια δικαιολογία;

3. Πώς συμπεριφέρεται ο Μενέλαος στη Γερόντισσα;

4. Για ποιο λόγο ο Θεοκλύμενος μισεί τους Έλληνες;

5. Πώς αντιδρά ο Μενέλαος στην είδηση ότι υπάρχει μια Ελένη στο παλάτι;

6. Να σχολιάσετε το στίχο 529.

7. Ποια είναι τα πραγματικά αισθήματα της Γερόντισσας για τους Έλληνες;

3^η ΣΚΗΝΗ

1. Σε τι κατάσταση βρίσκεται ο Μενέλαος μετά τη συνομιλία με τη Γερόντισσα;

2. Υπάρχουν ομοιότητες με την Ελένη μετά τη συνάντηση με τον Τεύκρο;

3. Τι σκέψεις κάνει ο Μενέλαος και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει;

4. Πώς κρίνετε τον τρόπο που σκέφτεται; Τον δικαιολογούμε;

5. Πώς κρίνετε τις σκέψεις του για το Θεοκλύμενο.

6. Τελικά είναι τραγικό ή κωμικό πρόσωπο ο Μενέλαος;