Σχήματα λόγου

Σας παραθέτω μια λίστα που έχω φτιάξει με κάποια βασικά σχήματα λόγου. Ελπίζω να σας βοηθήσει κάπως στο μάθημα της Λογοτεχνίας. Απευθύνεται σε όλες τις τάξεις του Γυμνασίου.

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

1. Αλληγορία: μια μεταφορική έκφραση που δηλώνει διαφορετικά νοήματα από αυτά που δείχνουν οι λέξεις, π.χ. "τ` άσπρισε τα γένεια του ο Αι-Νικόλας" (=χιόνισε),

2. Αναδίπλωση: μια λέξη (ή και μια φράση) τίθεται στο λόγο μια φορά και αμέσως μετά επαναλαμβάνεται. Έτσι, η ίδια λέξη ακούγεται στο λόγο δύο φορές, χωρίς όμως ανάμεσά τους να μεσολαβεί κάτι άλλο. π.χ. Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λουλούδια.
3. Ανακόλουθο: οι λέξεις που ακολουθούν δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες, π.χ. "βλέπει τους κάμπους πράσινους και τα βουνά μαυρίζουν" (=αντί μαυρισμένα).

4. Αναστροφή: Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων μιας φράσης. π.χ. του προδομένου ο πόνος της καρδιάς αντί: ο πόνος της καρδιάς του προδομένου.
5. Αναφώνηση (ή επιφώνηση): Μια λέξη ή φράση επιφωνηματική (επίκληση σε κάποιο πρόσωπο) που φανερώνει τη συναισθηματική κατάσταση εκείνου που μιλάει. π.χ. Και η φωνή του, Θεέ μου! Τι φωνή!
6. Αντίθεση: Σχήμα λόγου κατά το οποίο αντίθετες λέξεις ή έννοιες παρατίθενται για να δημιουργήσουν εντύπωση. π.χ. τις Εστιάδες τις σεμνές μα κολασμένες. Η αντίθεση ενδέχεται να εκφράζεται μόνο με δύο λέξεις αλλά και με δύο φράσεις ακόμα και με δύο μεγάλα τμήματα λόγου.
7. Αντονομασία: Λεκτικός τρόπος ή σχήμα αντικατάστασης κύριου ή προσηγορικού ονόματος από άλλη συνώνυμη ή ισοδύναμη λέξη ή φράση. π.χ. Ο Γέρος του Μοριά αντί για Κολοκοτρώνης.
8. Από κοινού: Μια λέξη (ή περισσότερες) ή μια πρόταση, που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα όπως ακριβώς είναι εκεί, αμετάβλητη.

 π.χ και κανείς ιατρός δεν ημπορεί να την ιατρεύσει, καμιά μάγισσα (ενν. δεν ημπορεί) να την φέρει στα καλά της.
9. Αποσιώπηση: Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται όσα θα ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τους σημειώνονται τρεις τελείες (αποσιωπητικά),πχ ήμουν έξω….

10. Αποστροφή: Το σχήμα λόγου κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται προς συγκεκριμένο πρόσωπο, σε προσωποποιημένο αντικείμενο ή σε αφηρημένη ιδέα.  
11.Άρση και θέση: Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι (ή τι συμβαίνει).πχ Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κονιάρος, είμαι καλογεράκι απ΄ασκηταριό.
12.Ασύνδετο:  όταν όμοιοι όροι ή προτάσεις παραθέτονται χωρίς να συνδέονται με τους ανάλογους συνδέσμους, π.χ. ".. χορέψαμε, γελάσαμε, τραγουδήσαμε..

13.Βραχυλογία: όταν χρησιμοποιούμε λιγότερες λέξεις από τις κανονικές.
14.Ειρωνεία: χρησιμοποιούμε με προσποίηση λέξεις ή φράσεις για να δείξουμε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που λέμε (για να χλευάσουμε  κάποιον ή να αστειευτούμε) πχ. Πολύ έξυπνος είσαι! (εννοεί  κουτός)
15.Έμφαση: Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να εστιαστεί σε αυτό η προσοχή του αναγνώστη. Πχ Εμένα ν’ ακούς!
16.Ένα με δύο : Μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ σύμφωνα με το νόημα η μία από αυτές έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης. π.χ. Γυναίκες που είν’ οι άντροι σας και οι καπεταναραίοι. αντί για: οι άντροι σας, οι καπεταναραίοι.
17.Επανάληψη: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση (αυτούσια ή ελαφρώς αλλαγμένη). Πχ. «Δεν είναι αλήθεια, δεν είναι αλήθεια» φώναζε.

18.Επαναφορά : Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται (επανέρχεται) στην αρχή δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις, δηλαδή, αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση. πχ.Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ’ άλογό του.   
19.Επιδιόρθωση: Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση, που αποτελεί τροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (τη διορθώνει). Πχ. διότι όταν ήμουν νέα, δηλαδή νεωτέρα..
20.Επιφορά  Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση. Πχ Έτσι είναι ο κόσμος. Πάντα έτσι θα είναι ο κόσμος
21.Ευφημισμός: Χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία για την ονομασία κακού ή δυσάρεστου πράγματος π.χ. "εύξεινος πόντος" (=αντί άξενος πόντος)
22. Καθολικό και μερικό : ` αυτό το ουσιαστικό που δηλώνει ένα σύνολο διαιρεμένο δεν μπαίνει σε γενική διαιρετική, αλλά στην ίδια πτώση με το ουσιαστικό, π.χ. "παίρνει τον κατήφορο την άκρη το ποτάμι" (=αντί του ποταμιού).
23. Κατεξοχήν: Η σημασία μιας λέξης στενεύει και ενώ αυτή φανέρωνε αρχικά σύνολο ομοειδών όντων, καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο από αυτά, ξεχωρίζοντάς το εξαιρετικά. Η Πόλη = Η Κωνσταντινούπολη.
24. Κλιμακωτό: Παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες, από τις οποίες η καθεμιά είναι πιο έντονη από την προηγούμενη της.

Πχ. τον έριξαν κάτω, τον χτύπησαν, τον έγδαραν, τον σκότωσαν.
25. Κύκλος: Μια πρόταση ή μια περίοδος, ένα ποίημα ή ένα διήγημα τελειώνει με την ίδια λέξη ή εικόνα με την οποία αρχίζει.
26. Λιτότητα: Αντί για κάποια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση.

Πχ η ζημιά που έπαθα ήταν όχι μικρή (δηλαδή ήταν μεγάλη)
27. Μεταφορά: Η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) μεταφέρεται σε άλλο πρόσωπο (ζώο, πράγμα, αφηρημένη έννοια) το οποίο την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο εντυπωσιακή. π.χ. Έχει καρδιά πέτρινη.
28. Μετωνυμία: Χρησιμοποιείται το όνομα του δημιουργού αντί για τη λέξη που δηλώνει το δημιούργημά του. (πχ Διαβάζω Όμηρο) Το όνομα του εφευρέτη αντί για τη λέξη που δηλώνει την εφεύρεση. Η λέξη που δηλώνει αυτό που περιέχει κάτι αντί για τη λέξη που δηλώνει το περιεχόμενο και αντίστροφα. (Να πιούμε ένα ποτηράκι;)
29. Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με καταλήξεις όμοιες ηχητικά. (και βογκάει και βαριά μοιρολογάει)
30. Οξύμωρο: Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη (είναι αντιφατικές μεταξύ τους), ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.

Πχ. Έσβησε η άσβηστη φωτιά)
31. Παραλληλία ή παραλληλισμός: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και καταφατικά και αρνητικά με δύο ισοδύναμες αντίθετες εκφράσεις.

Πχ. Να σωπαίνεις και να μη μιλάς!
32. Παρήχηση: Ένας συγκεκριμένος φθόγγος (συνήθως σύμφωνο) συναντιέται (και ηχεί) πολλές φορές σε κάποια φράση πχ. λαλεί πουλί..
33. Παρομοίωση: Συσχετίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) με την ιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου, η οποία υπάρχει σε αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και είναι πιο εντυπωσιακή. Η παρομοίωση αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να (κόκκινος σαν τη φωτιά).
34. Προδιόρθωση: Πριν ανακοινωθεί κάτι δυσάρεστο ή απροσδόκητο, προτάσσεται κάποια φράση, που προετοιμάζει ψυχικά τον αναγνώστη .πχ κάνε κόμπο την καρδιά σου και

μάθε ότι χάσαμε το φίλο μας σε τροχαίο.

35. Προσωποποίηση: Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα πχ. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε.
36. Πρωθύστερο: Σ` αυτό λέγεται πρώτα στη σειρά του λόγου εκείνο που χρονολογικά και λογικά είναι δεύτερο, π.χ. "ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι μπήκε" (αντί ξεζώστηκε ο νιος, ξεντύθηκε και στο πηγάδι μπήκε).  
37. Συνεκδοχή: Δηλώνεται: το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή (ο Έλληνας δεν βάζει μυαλό), το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο (Δεν έχει ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι του , δηλαδή σπίτι), η ύλη αντί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο από αυτή (κουβαλάει πάντα το σιδερικό του, δηλαδή όπλο), το όργανο αντί για την ενέργεια που παράγεται ή γίνεται με αυτό(Κάνε μου ένα τηλέφωνο, δηλαδή τηλεφώνημα),  το εικονιζόμενο πρόσωπο αντί για την εικόνα του (Κρέμασε την Παναγία στον τοίχο)

38.Τριαδικό σχήμα

…η μια ΄χτισε το Δούναβη, κι η άλλη τον Αφράτη,

και εγώ η πλιο στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι..

39.Υπαλλαγή: Ο επιθετικός προσδιορισμός μια γενικής (συνήθως κτητικής) αντί να συμφωνεί με αυτή συντακτικώς (στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση), συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική . Πχ τ’ αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας (αντί του αντρειωμένου γονιού σας)
40.Υπερβατό: Ανάμεσα σε δύο όρους μιας πρότασης, οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράση και τους αποχωρίζει. Πχ Άκρα του τάφου σιωπή (αντί Άκρα σιωπή του τάφου)
41. Υπερβολή: Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα, μια κατάσταση κτλ. μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα .

Πχ. ο βοριάς ξύριζε και τους σπανούς (=αυτοί που δεν έχουν γένια)
42. Υποφορά και ανθυποφορά: Σε αυτό το σχήμα υπάρχει η ακόλουθη διαδικασία: α) διατυπώνεται μια ερώτηση (άστοχα), β) ύστερα δίνεται πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή εξήγηση στην απορία, γ) στη συνέχεια απορρίπτεται η εξήγηση αυτή, δ) και τέλος ακολουθεί η απάντηση για το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Πχ. Αχός βαρύς ακούεται, πολλά ντουφέκια πέφτουν.

Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι:

Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια
43. Χιαστό: Στο σχήμα αυτό δύο προτάσεις παρουσιάζουν την ίδια συντακτική και σημασιολογική δομή, αλλά οι όροι της μιας πρότασης είναι σε αντίστροφη θέση από αυτούς της άλλης. Πχ Μέρα και νύχτα περπατεί, νύχτα και μέρα λέγει.